In Nunukan is de grens met Maleisië tergend dichtbij. Slechts een klein tochtje met de speedboat scheidt de mensen hier van het rijke buurland, waar altijd werk is en de lonen hoog zijn. Indonesiërs weten dat. Uit de hele archipel komen ze naar het houten stadje in het uiterste noorden van Kalimantan om van daaruit naar de oliepalmplantages, de fabrieken en de huishoudens in Sabah te vertrekken.

Mannen en vrouwen verdringen zich voor de kantoortjes van de koppelbazen en de bemiddelingsbureaus. Nunukan alleen al telt 24 officiële bemiddelingsbureaus. Iedereen weet de weg naar deze 'PJ TKI's' . Voor elke PJ TKI drommen elke ochtend tientallen gelukszoekers samen. Gelukszoekers van het buureiland Sulawesi, maar ook van Java en het verre West-Timor.

In de hal van een van de grotere bureaus staan prikborden met foto's van artsen, verpleegsters, technici en computerdeskundigen. Maar de honderd of meer Indonesiërs die wachten tot hun naam wordt afgeroepen komen niet voor dit soort luxe-banen. Zij komen voor werk op de oliepalmplantages (die zij kebun noemen: tuin) of in de huishouding.

Nurlea komt uit Bulu Kumbun, Zuid-Sulawesi. Zij wil alles aanpakken. 'Het leven in de desa (het dorp) is zo zwaar. Ik wil niet meer op het rijstveld werken', zegt zij. Vorig jaar kwam zij hierheen. Een jaar lang heeft zij illegaal in Maleisië gewerkt, voor een loon dat 'net genoeg is om van te leven'. Dat blijkt overdreven: ze verdient 200 ringit (ruim vijftig euro), twee keer zoveel als een hulp in de huishouding in Indonesië verdient.

Maar illegaal werken is gevaarlijk geworden. Maleisië zet alle illegale Indonesische werkers sinds kort zonder pardon over de grens. Vanaf volgende maand kunnen zij bovendien zware boetes krijgen.

Daarom is Nurlea naar Nunukan gekomen. Via de PJ TKI kan zij legaal terugkeren naar Maleisië. Het bureau regelt het 'paspoort', de werkvergunning die drie jaar geldig is, en bovendien een plek om te werken. In ruil daarvoor houden het bureau en de Maleisische contactpersoon samen de helft van het loon in. "Voor de onkosten", verduidelijkt een medewerker van het kantoor.

De mensen nemen er genoegen mee. Rahim, die net als Nurlea uit Bulu Kumbun komt, zegt dat wie hard werkt in de 'tuin' nog altijd één tot anderhalf miljoen rupiah per maand (120 tot 200 euro) overhoudt: naar Indonesische maatstaven een vorstelijk salaris. "Maar", zegt Rahim, "dan moet je wel erg hard werken."

In Maleisië werken 750 duizend Indonesiërs legaal, en nog eens enkele honderdduizenden illegaal. Dat enorme aantal leidt steeds vaker tot sociale problemen. De illegale werkers worden slecht behandeld, moeten het zwaarste werk doen en worden zwaar onderbetaald. Maar ook legale werkers worden gebruikt, en die pikken dat niet altijd.

In januari kwam het tot rellen toen textielwerkers en bouwvakkers demonstreerden. Die onlusten hebben Maleisië ertoe gebracht hard tegen de Indonesiërs op te treden. Veertigduizend illegalen werden gedeporteerd en nu geldt er tot augustus een amnestie, zodat illegalen straffeloos kunnen vertrekken. Ruim tweehonderdduizend Indonesiërs hebben daarvan gebruik gemaakt.

Maar in Nunukan staan de mensen nog steeds te trappelen om de andere kant op te reizen. Meer dan twintigduizend zijn er dit jaar al de grens over geholpen via de PJ TKI's, plus een onbekend aantal via de koppelbazen. Vooral die laatsten halen het vaak niet.

Tono komt uit Semarang, op Java. Daar was geen werk, het leven was duur, er was geen toekomst voor iemand zonder opleiding zoals hij. Hij heeft meer dan een miljoen rupiah moeten betalen aan een koppelbaas, die hem gouden bergen beloofde. Vijf miljoen per maand (600 euro) zou hij kunnen verdienen. Tono geloofde het. Hij verkocht alles wat hij bezat en vertrok naar Nunukan.

Hier zette de koppelbaas hem de grens naar Maleisië over, zonder paspoort. Van werken kwam echter niets: Tono werd opgepakt en meteen gedeporteerd. Terug naar Java kan hij niet meer; terug naar Maleisië wil hij niet meer. "Dat kost zoveel geld: alleen al een paspoort kost me een miljoen", zegt hij.

Van zijn laatste geld heeft hij nu een kraam gehuurd in een van de markten van Nunukan. Daar verkoopt hij sportkleding. Hij kan ervan leven, eind dit jaar hoopt hij zelfs genoeg te hebben gespaard voor de bootreis naar Java - niet om er te blijven, maar om zijn familie te bezoeken.

Tono is een van de twintigduizend Indonesiërs die in Nunukan zijn aangespoeld om er voorgoed te blijven. Hij heeft zich erbij neergelegd. Hier is hij zijn eigen baas en heeft hij te eten. Meer vraagt hij niet van het leven.