Op 31 oktober zet Mahathir Mohamad een punt achter zijn 22-jarige bewind als eerste minister van Maleisië. Dat is voor de Maleisiërs de aanleiding om hem nog een paar keer - oprecht of kunstmatig - in het zonnetje te zetten.

In de euforie voor het aftreden van Mahathir wordt de premier in eigen land geroemd voor zijn succesvol economisch beleid, het vermijden van rassenrellen en het realiseren van politieke stabiliteit. Kritiek is er maar weinig te horen. Dat is niet zo verrassend in een maatschappij waar afwijkende meningen niet worden aangemoedigd. Of - zoals een prominent dissident het cynisch uitdrukt - er bestaat vrijheid van meningsuiting, maar alleen voor Mahathir.

Politici van de oppositie en mensenrechtengroepen vinden dat het beleid van Mahathir niet te evalueren is zonder iets te zeggen over het lot van Anwar Ibrahim, die in 1998 door Mahathir werd ontslagen en in de gevangenis werd gestopt om te vermijden dat hij hem politiek kon bedreigen. Volgens de tegenstanders behoren opsluiting zonder proces, het muilkorven van de media en het gerecht, 'vriendjeskapitalisme' en verspillende uitgaven net zo goed tot Mahathirs erfenis als zijn economische realisaties.

In het buitenland wordt de figuur van Mahathir geassocieerd met zijn recente harde opmerkingen over de joden. Bij de opening van de tiende top van de Organisatie van de Islamitische Conferentie op 18 oktober zei Mahathir onder andere dat de joden de wereld regeren 'bij volmacht' en dat zij anderen voor hen laten vechten en sterven. Hoewel zijn aanhangers aanvoeren dat dergelijke standpunten wel vaker voorkomen in de moslimwereld en dat Mahathir eigenlijk alleen herhaalde wat algemeen geweten is, was dit waarschijnlijk toch de eerste keer dat deze mening werd verkondigd door een staatshoofd en tijdens een bijeenkomst van islamitische leiders.

Mahathir kreeg een staande ovatie, maar het Westen reageerde woest. Mahathir bleef bij zijn opmerkingen, herhaalde ze zelfs nog enkele keren en werkte zo nog meer op de zenuwen van de westerse leiders. Invloedrijke joodse organisaties dringen er bij hun achterban op aan om niet naar Maleisië te reizen of niet in het land te investeren. Begin deze week besliste de Amerikaanse senaat om de 1 miljoen euro hulp voor militaire opleidingen aan Maleisië afhankelijk te maken van godsdienstvrijheid - een duidelijk teken van ontevredenheid.

Deze controverse wijst eens te meer op de complexe persoonlijkheid van de aftredende Maleisische premier. Hij stelt zich anti-westers op, maar is toch een vurig voorstander van rechtstreekse buitenlandse investeringen. Tijdens zijn bewind heeft hij de vruchten geplukt van de globalisering en zijn land hervormd van een achtergestelde gemeenschap tot een prominente handelsnatie. Toch heeft hij nog altijd scherpe kritiek op de vrije handel. In de moslimwereld geldt hij als een held, ook al heeft hij kritiek op de moslims voor hun fundamentalisme en hun gebrek aan respect voor wetenschap en technologie en omdat zij er niet in slagen hun geloof te verdedigen tegen de agressie van het Westen.

Mahathirs tegenstrijdige karakter blijkt duidelijk uit een foto genomen tijdens een vergadering van de niet-gebonden landen eerder dit jaar. Achter Mahathir staat generaal Pervez Musharraf van Pakistan - een man die via een staatsgreep de democratie in zijn land heeft opgeslorpt en aan de macht blijft dankzij militaire steun. Links van Mahathir zit Fidel Castro van Cuba en rechts Robert Mugabe van Zimbabwe, een land op de rand van een sociaal en economisch fiasco.

Mahathir leunt achterover naar de Filippijnse presidente Gloria Arroyo Macapagal, die eruit ziet als een leerlinge die naar haar meester staat te luisteren en blij is dat de veteraan aandacht heeft voor de politieke nieuwkomer. De foto zegt veel over wie Mahathir is en niet is. Hij is geen dictator van een derdewereldland die zijn mensen niet heeft kunnen kleden of te eten geven. Hij verkondigt misschien wel dezelfde retoriek als Castro en Mugabe, maar hij kan ook sociale en economische successen voorleggen. Arroyo maakt zich zorgen om een militaire coup en Musharraf riskeert de steun te verliezen van zijn leger, maar Mahathir heeft zijn militairen in de kazernes weten te houden.

Mahathir is dus net als al de andere derdewereldleiders - en toch ook weer niet. Onder druk van de geschiedenis, de ontwikkeling en de concurrentie in een snelveranderende postkoloniale wereld had hij nochtans gemakkelijk net als hen kunnen worden. Hij was een autocraat, hij liet zijn politieke tegenstanders arresteren en legde de pers aan banden, maar in tegenstelling met zijn autocratische collega's trekt hij zich nu terug. En het beste is dat hij de macht overdraagt op zachte wijze, zonder dat er ook maar één schot wordt gelost. Dat is de grootste nalatenschap van Mahathir - niet de grote gebouwen, een supermoderne luchthaven of een gloednieuwe zesvaksnelweg.

De uitdaging ligt nu bij zijn opvolger Abdullah Ahmad Badawi om verder te bouwen op die erfenis, het overheidsbeleid een menselijker gezicht te geven, de maatschappij democratischer te maken, afwijkende meningen toe te staan en aan te moedigen en een politieke maturiteit te ontwikkelen. Dat zal niet gemakkelijk zijn, want Abdullah wordt geconfronteerd met alle schaduwzijden van Mahathirs bewind: een groot overheidstekort, verminderende buitenlandse investeringen, verouderende politieke leiders, een heroplevende politieke islam en de roep om meer democratisering.

"Wij verwachten van Abdullah geen grote veranderingen in de regering en de samenleving. Hij zal in de voetsporen van Mahathir treden", meent Syed Husin Ali van de oppositie. Volgens waarnemers zal Abdullah vooral in eigen land de anti-westerse retoriek van Mahathir voortzetten. Maar omdat hij meestal naar consensus streeft, vallen er geen echt zware confrontaties te verwachten. "Waarschijnlijk zal hij de vlammende retoriek omzetten in stille diplomatie nadat hij zijn politieke positie heeft geconsolideerd", meent een diplomaat. "Eerst moet hij door de verkiezingen komen en zijn eigen regering vormen."