Door de vele succesverhalen kreeg Ipoh, het voormalige tincentrum van Maleisië, de bijnaam 'Stad van de Miljonairs'. Monumentenzorg kan er direct aan de slag, maar de keuken is nog altijd uitzonderlijk goed. Deel 11 van een serie over Chinatowns.

Lorong Panglima, een smalle steeg in het oude centrum van Ipoh, ademt vooral de geest van verval. Op de de muren van de Chinese woningen met voorgalerij zit een dikke aanslag van algen en uit scheuren en barsten spuiten varens en ficus-zaailingen. Triplexborden geven aan dat talrijke huizen te huur zijn: hier en daar zijn ramen met planken dichtgetimmerd of is een dak ingestort. Alleen de was aan de bamboestokken, die op de eerste verdieping de steeg van raam naar raam overbruggen, heeft iets pittoresks. Maar de was wordt binnengehaald voor een bui en weldra zit ik naast een zwerfkat onder een roestend afdakje waarop de tropische regenbui klettert.

Honderd jaar geleden was dit het bruisende hart van een jonge, dynamische stad - nu de hoofdstad van de Maleisische deelstaat Perak - op een plek die kort daarvoor nog voornamelijk uit jungle bestond. In 1880 bleek dat de omringende Kinta Vallei het tinrijkste gebied ter wereld was, wat als een magneet Chinese pioniers aantrok.

De tinmijnbouwers leefden zich vaak uit met gokken, opium en hoeren, waarvoor ze deze steeg bezochten. Van sparen kwam dan weinig terecht. Wanneer een verslaafde met malaria dood aan zijn opiumpijp bleef liggen, werd hij, volgens de overlevering, eenvoudig het raam uitgegooid en de volgende morgen door de straatvegers opgeruimd. Een geslachtsziekte was ook niet leuk, want bij werkverzuim waaraan men zelf schuldig was, waren de tinbazen meedogenloos. Verloren dagen moesten onbetaald worden ingehaald en eten werd dan duur in rekening gebracht.

"Vele migranten bleven te arm om naar hun vaderland terug te keren", schrijft Yip Yat Hoong in zijn geschiedenis van de tinmijnbouw in Malaya (Maleisië). "Bovendien stierf bijna de helft aan ziekten en geweld". Maar Yip voegt eraan toe dat de business voor anderen juist zo lucratief was, dat ze daarom voorgoed in Malaya bleven. Door de vele succesverhalen kreeg Ipoh zelfs de bijnaam 'Stad van de Miljonairs'.

Na de wolkbreuk stuit ik meteen op een bewijs van vergaard kapitaal: het clubhuis van de tinmijnbouwers van Hakka-origine. Het elegante bouwwerk van drie verdiepingen en een grote ronde erker dateert uit 1929, maar het succes van deze Hakka's berust op het pionierswerk van de magnaat Leong Fee, in wiens mijnen eind negentiende eeuw voor het eerst westerse technologie werd toegepast.

Achter het clubhuis kolkt het caramelkleurige water van de smalle, door imposante regenbomen omgeven Kinta-rivier. Ik heb er uitzicht op het kalksteengebergte dat de vallei omringt. Ipohs tinrijkdom schuilt in de alluviale lagen die door de zijriviertjes van de Kinta aan de voet van de bergen zijn afgezet. Maleiers deden in Perak al vanaf de vijftiende eeuw aan primitieve open mijnbouw. De Chinezen brachten de mijnbouw er in de negentiende eeuw echter op een hoger plan met hun chin chia (kettingpomp) waarmee de tinhoudende blubber ook uit diepere groeves kon worden gedregd.

Tinmijnbouw was voornamelijk met houwelen en harken in de modder werken. Het concentreren van het casseriet (tinerts) gebeurde in de palong, een primitief systeem van wasgoten met sluizen van hout en bamboe. Het pannen met een bord werd alleen door Maleise vrouwen gedaan. In het Darul Ridzuan Museum wordt dat allemaal duidelijk aan de hand van foto's en maquettes. Tinnen kannen, bestek, strijkijzers, sloten en doppen van bierflessen illustreren de vele toepassingsen van het metaal.

De Chinese tinmiljonairs van weleer kijken stuurs op vergeelde foto's. Met hun panama- of bolhoeden, driedelig pak met vestzakhorloge of een stijve boord met strik zijn ze goed te onderscheiden van de koelies met strohoed, korte broek en sandalen of de 'boys' met hun staart.

Door de enorme vraag naar tin in Europa - voor onder andere de conservenindustrie - groeide het aantal tinmijnbouwers in de Kinta Vallei van duizend in 1880 tot 45 duizend in 1889. Tien jaar later waren er al meer Chinezen dan Maleiers in Perak, terwijl Malaya de helft van 's werelds tinproductie voor zijn rekening nam.

Hoewel het gangsterdom floreerde, verliep de tin rush in de Kinta-vallei relatief rustig. In een eerder ontwikkeld tingebied hadden van 1872-'73 catastrofale Chinese clanoorlogen gewoed waarbij duizenden waren afgeslacht en gehele nederzettingen ontvolkt. Daarop verzochten invloedrijke Chinezen de Britten om orde op zaken te stellen in de 'binnenlanden'. "Daarna", schrijft de Britse historicus D. G. E Hall, "werd Perak getransformeerd tot een vredige en florerende staat, een model van Brits bestuur."

In het hart van Ipoh torent een pompeus monument ter nagedachtenis aan J. W. W. Birch, de eerste Britse resident van Perak die de lokale Maleise machthebbers tegen zich in het harnas joeg door zijn minachting voor het hofritueel en zijn actie tegen de traditionele schuldenslavernij. Birch werd tijdens een bad in de rivier vermoord.

Vier terra-cottafiguren symboliseren de deugden van het Brits bestuur: loyaliteit, gerechtigheid, geduld en vastberadenheid. Ernaast staat het belangrijkste handelskantoor voor tin, een gebouw in Italiaanse Renaissance-stijl dat voor de film Indo-Chine als setting diende. Tussen de omringende Chinese winkelhuizen wijzen talrijke winkels met hindoeparafernalia op de latere immigratiegolf van Tamils, die vooral op de rubberplantages werkten.

Van een pakhuis dat ik achteloos voorbijgelopen was, vermeldt een door de staat uitgegeven plattegrond The City That Tin Built dat het jarenlang het voornaamste depot voor het in zakken verpakte tinerts was. Het is raadzaam deze plattegrond op zak te hebben. Ze bevat een rijkdom aan details over de soms nogal verspreid liggende bijzondere bouwwerken waarmee het tinverleden tot leven wordt geroepen. Zelfs de club waar Hakka-tinhandelaren mah jong spelen - Member only staat er boven de deur - is erop aangegeven.

Ipoh is geen aaneenschakeling van sublieme Chinese heren- en winkelhuizen zoals Penang of Malacca. Dat de monumentenzorg er achterblijft blijkt voortdurend. Neem het fraaie herenhuis van Yau Thet Shin, een tinkoelie die als bouwondernemer uitgroeide tot de rijkste man van Perak.

De ontvangsthal van zijn herenhuis met prachtig donker houtwerk in Edwardiaanse stijl en art-nouveautegels is door de nieuwe bewoner, een overheidsinstelling, in de volle lengte doorkruist met een twee meter hoge balie van donker plexiglas en aluminium.

Verderop maken Chinese winkelhuizen met klokgevels Leech Street en Patrick Street tot de schilderachtigste straatjes van de stad, maar driekwart van de hemel wordt er bedekt door een logge, monsterachtige flat.

Een blok verder ligt de zaak van Eu Tong Sen. Zijn vader, een Kantonese tinmijnbouwer, was rond 1880 heilzame kruiden gaan verkopen aan opiumverslaafden. Eu Tong Sen bouwde het uit tot een farmaceutisch imperium met filialen over heel Azië. Hij hield er zeven vrouwen en minstens zo veel magnifieke villa's verspreid over Maleisië op na.

De nabijgelegen Pa Lo tempel is de oudste Chinese tempel (1872) in de stad. Voor een heiligenbeeld met uit de ogen stromend bloed offert een dame papieren modellen terwijl er luid met een bel wordt gerinkeld. De boeiendste tempels liggen echter buiten de stad, verscholen in de grotten in de kalksteenbergen. Ze zijn vooral een attractie voor de Maleisische toeristen.

De jonge westerse globetrotters die bij duizenden neerstrijken op de terrasjes in Penang ziet men in Ipoh zelden. Bananenmuesli zoekt men er dan ook vergeefs. Maar de hoog aangeschreven Chinese keuken van de stad kan vrijwel overal worden uitgeprobeerd. Een aanrader is de sfeervolle Yau Thet Shin Road - het is er nog zo Chinees dat de spijzen slechts in Chinese karakters worden aangeprezen. De excursie kan in stijl worden besloten in een van de 'bruine' bars voor tinmijnbouwers. De prachtige, in 1906 door een Hainanese immigrant gestichte FMS Bar met uitzicht over de padang is daarvoor de uitgesproken plek. Dog's Head Guinness Stout herinnert er nog aan weleer. En Gold Flake; vijftig sigaretten per 'tin'.